Dzieje parafii Narodzenia Bogarodzicy we Włodawie

Leżąca przy granicy państwa Włodawa sięga swoimi dziejami do słowiańskich Grodów Czerwieńskich i na pół legendarnego Włoda. Ruski kronikarz wspomina o niej przy okazji XIII-wiecznych najazdów tatarskich i z racji pobytu kniazia Daniela. Obecne Polesie Lubelskie i Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie w połowie XV w. stanowiły pogranicze Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Włodawa, w której „Wołyń woły dawa” była ostatnią nadbużańską osadą litewską, gdyż po drugiej stronie rzeki Włodawki było już Królestwo Jagiellonów. W dniu 18.03.1540 r. Fiodor Sanguszko s. Andrzeja odnotował pierwszą fundację na rzecz prawosławnych we Włodawie.

Początki parafii prawosławnej we Włodawie sięgają przełomu XV i XVI wieku i związane są z osobami książąt Olgierdowiczów, Sanguszków (m.in. Romana Teodorowicza), starosty włodzimierskiego księcia Teodora Andrejewicza, a następnie ks. Aleksandra Prońskiego, męża Teodory Sanguszkównej. Pierwszy przekaz o cerkwi prawosławnej pod wezwaniem Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy znajdujemy pod datą 09.04.1564 r. Sanguszkowy przywilej dla cerkwi z 15.01.1645 r. nakazywał włodawskiemu bractwu cechu garncarzy coroczne ofiarowanie w świątyni dużej brackiej świecy. W zapiskach o monasterze jabłeczyńskim znaleźć można imiona pierwszych przełożonych kleru i protojerejów cerkwi: ks. Symeona (1564 r.), ks. Bazylego Pawłowicza (1694 r.) i ks. Andrzeja Władiczki (1699 r.) oraz wsi należących do parafii: Korolówka, Orchówek (Orchów), Suszno, Szuminka.

Jesienią 1648 r. oddziały kozackie pod wodzą Iwana Bohuna i tatarskie Tuhaj-beja spaliły Włodawę i Orchówek, a ludność żydowską wymordowały. W 1673 r. Teofila z Leszczyńskich Drohojewska ufundowała drewnianą cerkiew unicką w Orchówku, która stanowiła centrum życia religijnego obrządku wschodniego do roku 1706, kiedy to wojska szwedzkie doszczętnie zniszczyły Orchówek i Włodawę.

Ludwik Pociej z dniem 03.06.1694 r. nakazał każdej osobie spośród 23 rodzin podległych księdzu grecko-ortodoksyjnemu bezpłatnie pracować na „księżym” przez 13 dni miesięcznie, a w 1742 r. Antoni Pociej nadzielił klerowi cerkwi unickiej we Włodawie grunta. Z czasem duchowieństwo otrzymało prawo połowu ryb w Bugu, warzenia piwa i pędzenia wódki (1859 r.). W II połowie XIX w. proboszczowi, wikariuszowi i diakonowi (psalmiście) na utrzymanie przyznano sumy pieniężne, odpowiednio: 500,-, 250,- i 120,- rubli rocznie.

W 1783 r. właściciel Włodawy, książę Adam Czartoryski, postawił w nieodległym Lubieniu cerkiew św. Arcybiskupa Mikołaja. Siedem lat później spłonęła drewniana cerkiew, na miejscu której pobudowano z drewna i pokryto gontem unicką kaplicę Narodzenia NMP, która mieściła 30 osób (parafia wg danych z 1817 r. liczyła 2210 wiernych). Uratowany z pożaru ikonostas przechowywany był w cerkwi w Korolówce. W dniu 18.05.1786 r. Stefan Symeon Młocki, metropolita kijowski i galicyjski, podporządkował cerkiew w Korolówce proboszczowi we Włodawie.

Przypomnijmy, że na skutek presji antyprawosławnej, wojen na tle religijnym i innych czynników polityczno-kulturowych, w wieku XVII południowe Podlasie poddało się unii brzeskiej, zaś Włodawa stała się silnym centrum ruchu kalwińskiego (ze znanym właścicielem dóbr i dobroczyńcą kalwinizmu Rafałem Buczackim) a od 1698 r. – misyjnym ośrodkiem o.o. Paulinów, sprowadzonych tutaj przez Konstantego Pocieja. Od 05.10.1821 r. za ok. 100 zł rocznie grekokatolicy wynajmowali od Paulinów kaplicę, wyświęconą 02.11.1821 r. przez ks. Markiewicza z Lubienia, gdyż z powodu żydowskiej drożyzny wierni nie byli w stanie dokończyć budowanej od dziesięciu lat cerkwi. Następca ks. ks. Bazylego i Grzegorza Zielińskich, greckokatolicki ks. Nikon Zieliński od 1827 r., tj. od wymówienia przez Paulinów kaplicy w ich klasztorze, zaczął odprawiać nabożeństwa w miejscowym kościele rzymskokatolickim.

Za porozumieniem władyki chełmskiego Filipa F. Szumborskiego i ordynata Augusta Zamojskiego, parafianie obrządku wschodniego we Włodawie otrzymali 15.12.1834 r. zgodę na pobudowanie kaplicy na cmentarzu cerkiewnym „dla przechowywania ciał zmarłych do czasu ich pogrzebu”. W niedzielę 14.07.1840 r. w obecności zarządcy Iwana Riendiny kilkudziesięciu urzędników sądowych i dziedziców, został położony przez ks. Golańskiego i 12 duchownych wyznania łacińskiego i greckiego, kamień węgielny pod murowaną cerkiew z jedną kopułą. Koszt jej budowy miał się zamykać w kwocie 37784,50 zł (5317,62 rubli). Została wyświęcona przez bp. Szumborskiego 15.08.1843 r. jako cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogarodzicy. Po generalnej przebudowie w latach 1873–1882 cerkiew ta służyła jako kaplica cmentarna, stając się od 1875 r. prawosławną świątynią parafialną wraz z wiernymi i ówczesnym proboszczem ks. Korneliuszem Ferencewiczem.

Wymurowania obecnej cerkwi włodawskiej, po rozebraniu podupadłej drewnianej, podjął się w 1893 r. przedsiębiorca budowlany Piotr Ksenek z Siedlec, a projekt wykonał Wiktor Iwanowicz Syczugow, członek Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Umieszczono w niej ikonostas, który jeszcze 02.08.1843 r. został zainstalowany przez Andrzeja Cieszczańskiego dla starej cerkwi. Z tamtej cerkwi przeniesiono też słynącą łaskami złoto-srebrną ikonę Matki Bożej oraz dwie ikony zapriestolne. Cerkiew otrzymała imiona: św. Aleksandra Newskiego, Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy i św. Mikołaja Cudotwórcy. Konsekracji dokonał biskup lubelski Gedeon w dniu 09.09.1895 r. Jak odnotowuje kronikarz parafii: „(…) W lipcu i sierpniu 1882 r. pomalowano od wewnątrz ściany i sufit. Na suficie części ołtarzowej świątyni wykonano malowidło przedstawiające Boga Ojca w postaci Starca, otoczonego Aniołami (…) Nad miejscem czytania Ewangelii podczas Liturgii przedstawiony jest Duch Święty w postaci gołębia z napisem wokoło «Duch Święty ogarnia cię i siłą Najwyższego olśniewa cię». Pośrodku cerkwi na suficie przedstawiona jest Matka Boska ogarniająca naród swą szatą (omoforem) z napisem pod błękitnym tłem półkolem «Ciesz się nasza radości, okryj nas od wszelkiego zła swoją najczystszą szatą». Na chórze wykonano przedstawienie Wszechwidzącego Oka. Wszystkie prace zostały wykonane przez strażnika ziemskiego włodawskiego okręgu, Haponiuka, częściowo za pieniądze cerkiewne a częściowo za ofiary dobrowolne urzędników włodawskich i duchowieństwa (…)”.

Pod koniec XIX w. przy włodawskiej cerkwi były dwie dzwonnice, każda z pięcioma dzwonami. Duchowieństwo obsługiwało dwa cmentarze, z których jeden zapełnił się podczas powstania styczniowego, kiedy to chrześcijanie obrządku wschodniego z Włodawy wzięli gremialny udział w patriotycznym zrywie. Było to zasadniczym powodem likwidacji Kościoła unickiego, co przemilcza dotychczasowa historiografia. Kronikarz zapisał: „(…) Kiedy w latach 1865–66 zaczęto nauczać dzieci we włodawskiej szkole w języku rosyjskim, wtedy szkoła pozostawała pusta i mieszczanie Włodawy w swojej formalnej prośbie oświadczyli, że język rosyjski nie jest ich językiem ojczystym, i że on jest im najmniej potrzebny (…)”. Interesującym rysem prawosławia na Ziemi Włodawskiej od niepamiętnych czasów była specyficzna gwara zwana językiem chachłackim (mieszanina ukraińskiego, polskiego i białoruskiego), i na której temat prowadzono liczne studia.

Pierwszy dom dla księdza pobudowany został w 1813 r., obecny – z przełomu XIX i XX w. – jest w generalnym remoncie, podobnie jak zewnętrzne elewacje i dach cerkwi. W ostatnich latach przeprowadzono konserwację ikonostasu, częściowy remont dachu i kopuł świątyni oraz polichromię.

Od 29.07.1569 r. istniało bractwo, wspierane od początku przez cech garncarzy i jednego z fundatorów, Romana Teodorowicza Sanguszkę, ale nie podlegając kontroli władz cerkiewnych i formacji duchowej podupadło. Od 1741 r. Antoni Pociej utworzył bractwo cerkiewne, dla którego program napisał proboszcz parafii w Sławatyczach, ks. Konstanty Mazanowski. Oprócz wymienionych już wyżej duszpasterzy proboszczami we Włodawie byli: ks. Adam Jankowski (1852–1860), ks. Józef Lewicki (1860–1867), ks. Jan Bielawski (1867–1874), ks. Remigiusz Hankiewicz (1874), ks. Korneliusz Ferencewicz (1874–1881) i – do końca XIX w. – ks. Piotr Gaponowicz, ks. Konstanty Romanowski. Włodawa była siedzibą dziekanów dwóch okręgów włodawskich: północno-wschodniego i południowo-zachodniego. W XX w. proboszczami i dziekanami włodawskimi byli kolejno księża: Andrzej Draczyński (od 1902 r.), Michał Lewicki (od.1918 r. tj. od reaktywowania parafii po bieżeństwie), Grzegorz Kratiuk, Bazyli Teodorowicz a podczas okupacji niemieckiej – ks. Filip Sereda.

W czasie Akcji „Wisła” doszło do bezskutecznej próby utworzenia parafii narodowej. W okresie PRL włodawską parafią kierowali księża: Mikołaj Dejneko (obecnie rezydent w Siemiatyczach), Piotr Weremczuk, a od marca 1970 r. – o. ihumen Mitrofan Budźko, który przeprowadził gruntowny remont cerkwi, plebanii, zajął się cerkwią w Sosnowicy i wybudowaniem kaplicy cmentarnej w Wołoskowoli. Od 1978 r. proboszczami byli kolejno ks. Wiktor Szajkowski i ks. Mikołaj Chodakowski. Od sierpnia 2005 r. proboszczem parafii jest ks. prot. Jerzy Ignaciuk.

Opracował Grzegorz Jacek Pelica